مرثیه‌سرایی در آذربایجان.

نوحه‌سرایی در آذربایجان بدین دلیل که این سامان خاستگاه حکومت شیعی در ایران است، از جایگاه ویژه ای در تاریخ مرثیه سرایی ایران برخوردار می باشد. ازاواسط سده دوازدهم هجری که آخوند ملا محمدحسین مراغه ای متخلّص به دخیل، ادبیات نوحه ترکی را به حالتی مدوّن و نظام مند درآورد، کسانی چون سیدعظیم شیروانی، میرزا محمدتقی قمری دربندی، ذلیل تبریزی، دلریش، روفه گر، حقیر خویی و ابوالحسن راجی و... تداوم بخش و سلسله الذهب بزرگان مرثیه سرایی در آذربایجان شدند.

در سده اخیر یکی از مرثیه‌پردازان توانای تبریز که در نُضج و روند نوحه سرایی نقش موثری داشته، مرحوم استاد سیدرضا حسینی متخلّص به «سعدی زمان» می‌باشد که علی‌رغم فرط اشتهار، تاکنون در بررسی نقش چشمگیر وی اقدامی صورت نگرفته است.

شادروان حسینی سعدی زمان در نشر نوحه ترکی مقام والایی دارد به گونه‌ای که بسیاری از شاعران مرثیه‌پرداز و معاصر آذربایجان که اینک دوران کهولت عمر را می‌گذرانند، تشخّص نوحه‌های عاشورایی خود را مدیون آن شاعر بزرگ هستند و به اصطلاح دنباله رو سبکی هستند که حسینی سعدی زمان پی افکنده است.

رحیم نیک‌بخت که پژوهش‌های ارزنده‌ای در شناخت و تحلیل مرثیه‌های آذربایجان دارد، مهمترین ویژگی نوحه‌های حسینی سعدی زمان را «مستند سرایی» او تشخیص داده است. پیش از حسینی سعدی زمان، در ادبیات مرثیه‌سرایی، تکیه بر مقاتل سیدالشهداء، و منابع موثق عاشورایی چندان مورد توجه نبود. به همین دلیل در نوحه‌های این دیار در برخی موارد گاه با اشعار سست و ضعیف که پشتوانه روایی محکم ومستندی ندارد، مواجه می شویم که متاسفانه گاه در مواردی مورد استفاده مداحان نیز قرار می گیرد.

در این میان استاد حسینی سعدی زمان به عنوان پیشتاز شاعران نوحه سرای آذربایجان، اقدام به بنیاد «نهضت پیرایش تحریفات از نوحه ها و مرثیه‌ها»نموده، ادبیات نوحه را در این منطقه وارد مرحله جدیدی می کند.

حسینی سعدی زمان با توجه به تحصیلات عالیه حوزوی و دینی، آشنایی گسترده ای با کتب مقتل داشت و این اطلاعات موثق را با ذوق شاعرانه خدادادی پیوند زده، شاهکارهای بی بدیلی آفریدهاست.

استاد حسینی سعدی زمان به عنوان «پیرایشگر تحریفات در نوحه آذربایجان»، غالباً اشعار خود را با نوعی تغزّل آغاز می کند و پس از بیان چند بیت در توصیف عشق و مقدمه، به تبیین و شرح مصائب حضرت سیدالشهداء می رود.

بهره گیری از دقایق لطیف شعری و آرایه های ادبی، اعم از جناس، ایهام، لف و نشر، تلمیح و... در اشعار حسینیسعدی زمان به طور چشمگیر مشاهده می شود؛ اگر چه به نظر نگارنده، دیگر شاعر همشهری یعنی مرحوم «ذهنی زاده»؛ در این خصیصه، بر حسینی سعدی زمان «تقدّمِ فضل» دارد.

از دیگر ویژگی های نوحه های سعدی زمان می توان به تشخص ویژه سبکی او اشاره کرد. این تشخص سبکی، از رهگذر پیوند مفاهیم حماسی حادثه کربلا و شیوه بیان عاطفی و تصویری به وجود می آید. یعنی شاعر صحنه های حماسی کربلا را با تاویلاتی از مصائب آنماجرا درهم آمیخته، دست آخر با چاشنی طبع تیز خود پیوند می زند و شاهکار می آفریند:

علی اکبر نئجه لیلا، سنون تک گلدن آیریلسون

جفای خاریله مشکلدی گل، بلبل دن آیریلسون

گوزوم یاشی آخار دریا کیمی دایم بو سوداده

سینیق کشتی کیمی جسمیم قالوب ذخار دریاده

وصالون بیر سینیق فُلکه، علی ساحلدی دنیاده

یتوبدور ساحله ایمدی، نئجه ساحلدن آیریلسون

مرحوم حسینی سعدی زمان، غالباً در «هامش» آثار و کتاب های مرثیه خود نام و مآخذ و منابع مورد استفاده اش را ثبت می کرد و این از ویژگی هایی بود که بعد از حسینی، برخی از شاگردان مکتب شعری اش آن را تداوم بخشیدند؛ متاسفانه «ذکر منابع» اینک در آثار شاعران نوحه پرداز، کمتر مشاهده می شود. سعدی زمان بر آن بود که کلمات قصار ائمه اطهار(ع) را با بیان منابع آن ها، در قالب شعر به نظم آورد، منتها بیماری مانع از این امر شد تا این که استاد، جان به حضرت دوست تقدیم کرد.